Tekst: Ahmet Kurt

Na početku potrebno je reči da DNK testovi ne određuju etničko porijeklo i nemaju nikakve veze sa etničkom, vjerskom ili nacionalnom pripadnošću davaoca uzorka DNK. Takođe ne postoji hrvatski, srpski ili bošnjački gen. To je potrebno znati jer postoje više web-stranica na Balkanu na kojima se nudi uzimanje uzoraka DNK po višestruko višim cijenama nego što koštaju kod profesionalnih svjetskih firmi, navedenih dolje u tekstu. Ustvari, te uzorke oni šalju na analizu tim istim firmama, a od vas uzmu duplu cijenu. Te osobe žele samo zaraditi pare na nacionalnim i vjerskim osjećajima njihovih potencijalnih kupaca i nude traženje nekakvih zajedničkih hrvatskih, srpskih ili bošnjačkih plemena po gudurama Balkana. Na prvi pogled ti sajtovi izgledaju kao neka naučna istraživanja i briga za nacionalni identitet. 

Jedan od najpoznatijih nordijskih istraživača porijekla na osnovu DNK-analize  o balkanskim narodima je kratko i nepristrasno, do bola, napisao: “Stanovništvo Balkana koje govori južnoslavenskim jezicima u genetskom smislu je slično njihovim susjedima koji govore druge jezike. Slovenci su malo bliže Mađarima, a u dobroj mjeri slični su im Hrvati, te svi narodi iz Bosne i Hercegovine. Makedonci i Bugari najsličniji su Rumunima i – u manjoj mjeri – Grcima, dok se Srbijanci (Srbi iz Srbije), i geografski i genetski, nalaze u sredini (između Rumuna, Bugara i Makedonaca).”[1a]

„Najljepša knjiga je zapisana u genetskom nasljeđu svakog čovjeka. U našem DNK-genomu zapisani su svi momenti koji su se desili našim roditeljima, njihovim roditeljima i njihovim najdaljim precima. U genetičkom materijalu stanovništva Bosne i Hercegovine sadržano je nasljeđe svih populacija koje su prolazile i živjele na našem prostoru i ostavile potomstvo“. [1]

DNK analizom pisca knjige, Ahmeta Kurta, željeli smo provjeriti odgovara li tvrdnja iz poglavlja Odakle su porijeklom mostarski Kurti?, da su ”mostarski Kurti pripadnici autentičnog, starosjedilačkog bosanskohercegovačkog stanovništva koji su islam prihvatili u periodu od XIV do XVI stoljeća”.

Početkom 2000-tih godina tehničke mogućnosti analiziranja sastava i strukture DNK (dezoksiribonukleinske kiseline), koja sadrži naše genetsko nasljeđe, počele su napredovati velikim koracima. Analiza DNK koja je prije desetak godina koštala desetine hiljada dolara danas (2023) se može naručiti preko interneta za samo sto ili dvije stotine dolara. Istraživanje se temelji na djelićima ljudske DNK koji se nasljeđuju od roditelja i koji se kroz generacije mijenjaju – mutiraju. Postoje testovi kojima se uspoređuje DNK koja se prenosi sa majke na svu djecu[2], Y-test[3] kojim se analizira nasljedstvo po muškoj liniji, te test kojim se analiziraju nasljedne gene od oba roditelja[4]. Cijelo vrijeme se dograđuje zajedničko porodično DNK-stablo svih ljudi na svijetu. Razne grane – haplogrupe – na tom stablu određuje se kombinacijama slova i brojeva.[5] Svaka osoba u svome hromozomu ima zapisane sve mutacije od nastanka prvog čovjeka, što uveliko olakšava istraživanje ljudskih migracija kroz prahistoriju. Mutacije su u osnovi rezultat prilagođavanja organizma uslovima spoljašne sredine. Pogledajte ovdje kako nasljeđujemo naše gene.

Jednostavan postupak i pristupačna cijena[6] uveli su DNK testiranje u istraživanje rodoslova vlastitih porodica, traženje geografskih korijena, ili traženje bioloških predaka i rođaka adoptiranih osoba. Osobe koje traže svoje genetsko porijeklo istovremeno pomažu da se složi mozaik zajedničke genetske prahistorije, te postaju ”Citizen scientist”, istraživač-amater.[7] Postoji mnogo Facebook grupa i foruma[8] gdje ovi ”građani-naučnici” razmjenjuju informacije i traže zajedničke pretke. U isto vrijeme svojim pojedinačnim rezultatima pomažu profesionalnim geneolozima u njihovim naporima da se sazna što više o porijeklu čovjeka i ljudskim migracijama. Osoba koja je uradila neki DNK test može, ako to želi, svoje rezultate učiniti dostupnim drugim ljudima i profesionalnim istraživačima ljudske prahistorije kroz proučavanje mutacije ljudskih gena.[9] Cijeni se da je do početka 2017. godine oko pet miliona[10] ljudi širom svijeta naručilo neki od DNK testova, a broj testiranih se povećava po stopi od deset posto godišnje. Osim ovih, ličnih istraživanja, razne naučne institucije širom svijeta vrše geneološka ispitivanja. Tako su u Bosni i Hercegovini 2005. godine uzeti uzorci DNK od 256 muškaraca sa ravnomjernom zastupljenošću Bošnjaka, Hrvata i Srba te istražena genetička sličnost i raznolikost bosanskohercegovačke populacije.[11] Rezultati su pokazali da ”preko 50 posto stanovništva na našim prostorima vuče izravno podrijetlo od ljudi koji su na ovim prostorima preživjeli ledeno doba (haplogrupa I-P37), jedan dobar postotak njih potječe od onih koji su zadnje ledeno doba preživjeli na prostorima Ukrajinskoga bazena, a na ove prostore u više migracijskih valova su se počeli doseljavati unatrag 2000 godina (time su obuhvaćene i migracije nama povijesno poznate kao seoba Slavena). Bitan podatak je i činjenica da je značajan postotak ljudi koji žive na području BiH genetički povezan s ljudima koji su se tijekom, malo prije i malo poslije neolitika, doseljavali iz pravca Bliskoga istoka i jugoistoka Balkana”[12]. Godine 2013. izvršeno je slično istraživanje na 506 međusobno nepovezanih muškaraca, koje je potvrdilo predhodna ispitivanja, da tri populacije u Bosni i Hercegovini imaju istu genetsku pozadinu, a da je bosanskohercegovačko stanovništvo jasno smješteno unutar evropskog genetskog bazena.[13]

haplogrupa-i-2a

Karta rasprostiranja haplogrupe I-P37 koja u radu D. Marjanovića i drugih ”The Peopling of Modern Bosnia-Herzegovina..“ (2005) nosi oznaku I1b. 2007. godine otkrićem mnogih drugih haplo-podgrupa došlo je do preimenovanja naziva i izmjene oznake I1b u I2a1 ([14]). Vidimo da su geneološke karte najsličnije meteorološkim i nemaju nikakve veze sa današnjim državnim granicama i nacijama. Treba znati da se genetika nikada ne odnosi na nacije, nego na populacije.

Pisac knjige je uradio autosomalni[15] i Y–DNK test BIG-700. Y test je odabran jer daje zadovoljavajuće rezultate u traženju geografskog porijekla muških predaka što je bio cilj. U svim društvima, a posebno na Balkanu, praktikuje se patrilokalnost, što znači da muškarci imaju tendenciju živjeti bliže svome mjestu rođenja u odnosu na žene, te se za Y hromosom očekuje da pokaže povećanu geografsku specifičnost u odnosu na druge DNK markere[16]. U genetskom zapisu Y hromosoma tokom stotine hiljada godina razvili su se genetski markeri pomoću kojih možemo naći geografske korijenje naših pra-otaca, čak 7.000-8.000 generacija unazad.[17]

REZULTATI DNK TESTA PISCA KNJIGE

Genetsko nasljeđe starih Evropljana (Ancient European Origins)

Sve populacije u Evropi imaju mješavinu gena, u raznim procentima, tri najveća vala naseljavanja evropskog kontinenta. To su takozvani Lovci-sakupljači (Hunter-Gatherers), Prvi poljodjelci (Early Farmers) i Ratoborni pastiri iz stepe – ljudi brončanog doba (Metal Age Invaders). Ovaj test upoređuje u kojem procentu autosomalna DNK davaoca uzorka odgovara uzorcima dobijenim iz skeleta tri glavne grupe ljudi koje su naseljavale Evropu, a čiji su ostaci nađeni prilikom arheoloških iskopavanja u Evropi. Ovaj test će se vremenom nadopunjavati rezultatima genetskih istraživanja arheoloških ostataka izvan Evrope.

Tri glavna pravca naseljavanja Evrope i procenti gena tri populacije u uzorku DNK pisca knjige.
Na karti tri glavna pravca naseljavanja Evrope i procenti gena tri populacije u uzorku DNK pisca knjige.

Lovci-sakupljači (Hunter-Gatherers) 38%

Centralna Evropa je neposredno poslije ledenog doba, koje je završilo prije otprilike 11.700 godina, bila obrasla travom i niskim rastinjem koje su pasla stada irvasa, bizona, konja, mamuta i drugih životinja. Opstanak Lovaca–sakupljača se bazirao na lovu i sakupljanju šumskih plodova. Pratili su migracione rute stada životinja, te na taj način naseljavali sve dijelove Evrope. Tipična mitohondrijska haplogrupa je U5 ili U2, dok je haplogrupa po muškoj liniji I. U genima pisca knjige, Ahmeta Kurta, koji se odnose na nasljeđe Lovaca-sakupljača dvije trećine su[18] geni lovaca koji su živjeli u zapadnom dijelu Evrope, a jedna trećina geni Istočnih lovaca čiji su ostaci pronađeni na Kavkazu i koji su se odvojili od lovaca na zapadu prije 45.000 godina[19].

Rani poljodjelci (Farmers) 47%

Prvi tragovi bavljenja ljudi zemljoradnjom, koje je počelo od prije 11.500 godina, pronađeni su u području „Plodnog polumjeseca“, kako se radi svog izgleda na karti, nazivaju dijelovi Jordana, sjeverne Sirije, istočne Turske, te doline rijeka Eufrata i Tigrisa[20]. Prije otprilike 7.000-8.000 preko Kipra i Egejskog mora ljudi koji su živjeli od zemljoradnje i uzgoja domaćih životinja, pretežno svinja i koza, započeli su migraciju na evropski kontinent. Ova migracija označava početak mlađeg kamenog doba – neolita. Rani poljodjelci izašli su iz Afrike takođe prije 54.000 godina, ali su se zaustavili na Srednjem istoku i Kavkazu. Njihovom migracijom prema Evropi ova grupa se, poslije 30.000 godina, ponovo susreće sa Lovcima-sakupljačima. Analizom DNK skeletnih ostataka ove grupe utvrđeno je da njihov Y hromosom pripada haplogrupi G2a, dok je mitohondrijska haplogrupa N1a.[21]

Ratoborni pastiri iz stepe – ljudi brončanog doba (Metal Age Invaders) 16%

U trećem valu naseljavanja Evrope koji se desio prije 4.000-5.000 godina dolaze ljudi iz avroazijskih stepa. Uveli su velike promjene u kulturu i društveni život. Sa sobom donose metalni alat, pripitomljene konje i kola na točkovima, što je enormno povečalo pokretljivost ljudi i obradu većih zemljišnih površina. Sa njima se u Evropi, vjerovatno, širi indoevropski jezik. Dolaskom ovih stepskih osvajača u Evropi se proširio Y-hromosom haplogrupe R1a i R1b.

Geografsko porijeklo pisca knjige Ahmeta Kurta

Zapadnoslavenski klaster 57% gena
Grčki i balkanski klaster 41% gena
Španija, Bliski istok, Engleska, Vels, Škotska klasteri, ukupno manje od 2% gena

Kod nekih kompanija koje vrše DNK testove analiza geografskog porijekla pogrešno se naziva traženjem etničkog porijekla[22]. Test ”Geografsko porijeklo”[23] pokazuje samo vjerovatnoću da geni davaoca odgovaraju večini gena neke ili nekih od više desetina referentne grupe  stanovništva sa određenog geografskog područja[24] i nema nikakve veze sa etničkom pripadnošću davaoca uzorka DNK. Ovu podjelu je napravila  firma FamilyTreeDNA, a druge firma imaju drugačiju podjelu referentnih grupa.

ZAPADNOSLAVENSKI 57% GENA

Najraniji moderni ljudi koji su se naselili u istočnoj Evropi bili su lovci-sakupljači. Ove rane naseljenike na kraju su zamijenili neolitički seljaci koji su stigli oko 5400. godine prije nove ere i bili su dio rane kulture linearne keramike. Ovaj tip keramike odlikovao se detaljnim crtanjem i bio je prisutan u cijeloj istočnoj Europi. Naslijedila ga je vrsta keramike poznata kao posuđe ukrašeno potezima između 4600. i 4400. godine prije nove ere. Od 2900. do 2300. godine prije nove ere, migranti povezani s narodima iz evroazijske stepe počeli su da se naseljavaju širom Evrope. Ova grupa je postala poznata kao kultura  posuđa zbog svojih zemljanih posuda ukrašenih utiskivanjem tankog konopa ili gajtana prije pečenja gline. Ovi narodi  asimilirali su se sa neolitskim zemljoradnicima srednje i istočne Evrope i uveli indoevropske jezike. Najranije pominjanje slavenskog naroda potiče iz grčkih izvora u 6. stoljeću nove ere.

BALKAN I GRČKA 41% GENA

Balkansko poluostrvo ima dugu istoriju naseljavanja ljudi. Kameno oruđe, kao što su oštrice iz aurignacijske kulture lovaca-sakupljača, datiraju još prije 43.000 godina. U periodu neolita, oko 7000. godine prije nove ere, dolazak farmera sa Bliskog istoka dramatično je promijenio ekonomiju, kao i obrasce naseljavanja u regionu. Do ranog bronzanog doba, oko 2800. godine prije nove ere, Grčka je postala dom nekoliko složenih društava poput minojske i mikenske civilizacije. Ove civilizacije su nastavile da se oslanjaju na poljoprivredu, ali su doživjele porast u stepenu slojevitih društvenih klasa. Do 4. stoljeća prije nove ere. Rimljani su stigli u sjeverni deo Balkanskog poluostrva u potrazi za piratima. Do kraja 1. stoljeća naše ere, cijelo poluostrvo je bilo pod rimskom kontrolom. Rimljani su nastojali da usidre i legitimiziraju svoju vlast nad Grčkom usvajanjem njenih kulturnih tradicija. Region je napredovao pod rimskom vlašću kroz koju je prihvatio krišćanstvo. Padom Rima, Vizantijsko carstvo je preuzelo kontrolu nad Balkanom i veliki dio sredstava za život njenog naroda bio je koncentrisan oko Konstantinopolja. Goti i Huni su pokušali da napadnu sjeverni dio Vizantijskog carstva, ali su imali malo uspjeha. Tokom 5. stoljeća Vizantijsko carstvo je okončano 1453. godine osvajanjem Carigrada od strane Osmanskog Carstva. Osmanlije su se zatim proširili Peloponezom i Egejskim regionima. Tokom 16. stoljeća nastavili su svoja osvajanja u Evropi preuzimajući kontrolu nad sjevernim Balkanom. U Grčkoj i na Balkanu, osmanska vlast je trajala do 19. stoljeća kada su evropske sile poput Rusije polako stekle utjecaj na oslabljenu Osmansko Carstvo podržavajući grčki pokret ka nezavisnosti. Ruska pobjeda u rusko-turskom ratu smanjila je teritoriju Osmanskog carstva na Balkanu, a kao posljedica toga, nastale su mnoge nove države poput Rumunije i Srbije.

MANJE OD 2% GENA skupa

Španija, Bliski istok, Engleska, Vels, Škotska. Ovdje se vjerovatno radi da su veoma mali segmenti DNK slučajno slični ili pogrešno protumačeni kao podudaranje sa navedenim populacijama.

Geografsko i genetsko porijeklo muških predaka porodice Kurt

Pisac knjige ima haplogrupu I-Y144303, što je jedna od podgrupa I-P37 (I2a), popularno Dinarski južni klaster. Cijeni se da grupu I-P37 ima oko deset miliona ljudi, a najviša frekvencija je kod Hrvata, Bošnjaka, Srba, Crnogoraca i Makedonaca, a u nešto manjoj mjeri je zastupljena u Sloveniji, Bugarskoj, Rumuniji, Češkoj, Slovačkoj, južnoj Poljskoj, Moldaviji i zapadnoj Ukrajini.

Haplogrupe ogranaka u slijedu jedna za drugom pisca knjige Ahmeta Kurta poslije Y BIG-700 DNK testa je sljedeća: PH908>FT16449>Y151633>FTB21049>FT45847>BY169079>BY171718>Y144303. Posljednja haplogrupa ima naziv I-Y144303. Taj naziv se vremenom može promijeniti u zavisnosti od novih podudarnih testova.

Prema FTDNA i YFull, I-Y144303 haplogrupa je formirana prije 1300-1400 godina. Na yfull.com/live/tree/I-Y144303/  može se vidjeti stablo te haplogrupe.

Y-haplogrupe

Y- STABLO PO MUŠKOJ LINIJI. Na I2 grani označeno je mjesto pisca knjige, a u crvenom kvadratu dolje lijevo je detalj pripadajučih odvojaka tog stabla sa nazivima haplogrupa. Glavne grane ovog stabla sve od prvog čovjeka, Adema, su sljedeće: Y-Adam>A>BT>CT>CF>F>GHIJK>HIJK>IJ>I>I-P215. Sedam zadnjih haplogrupa, grančica na tom stablu su ….PH908>FT16449>Y151633>FTB21049>FT45847>BY169079>BY171718>Y144303

Na osnovu ovih rezultata može se rekonstruisati kretanje najdaljih predaka mostarskih Kurta[27].

Klima na zemlji se ciklično mijenjala između perioda ledenog doba i perioda otopljavanja, kada bi se ledenjaci povlačili. Tokom jednog od tih otopljavanja, otprilike prije 54.000 godina, anatomski moderni ljudi (eng. Anatomically Modern Homo sapiens: AMHS)[28] izašli su iz Afrike, te boravili oko 5.000 godina na području današnje Saudijske Arabije i Bliskog istoka. Vremenom, grupa prvih ljudi izvan Afrike se podijelila. Jedni su otišli istočno i tokom narednih 20-40 hiljada godina naselili Sibir, Južnu Aziju i Australiju. Druga grupa je ostala na Bliskom istoku i Kavkazu. Treća grupa, iz koje će mnogo kasnije vući porijeklo prapra preci potomka porodice Kurt naselila se u Evropi. Zadnje ledeno doba počelo je prije 20.000 godina i trajalo do 11.700 godina prije našeg doba. Stanovništvo se višestruko smanjilo, a preostali ljudi se povlače u nekoliko enklava koje nisu bile pod ledom – granično područje između Francuske i Španije, zapadni Balkan (područja današnje Bosne i Hercegovine i Hrvatske), obala Crnog mora, Kavkaz, te oblasti u današnjoj Rusiji. Prije 21.200 godina[29] formira se posebna haplo podgrupa (I-P37) ljudi koji su živjeli na području današnje južne Italije i zapadnog Balkana. Na tom području najvjerovatnije su ”prezimili” i davni geneološki preci današnjih Kurta. Prestankom ledenog doba dolazi do novih migracija. Balkan je prvi na udaru vala naseljavanja nove populacije, zemljoradnika sa Bliskog istoka, koji je počeo prije 10.000 godina. Tokom desetine hiljada godina od loze I-P37 stvorilo se više ogranaka i grančica, od kojih se zadnji poznati Y144303 ogranak, kojem pripada i pisac knjige, formirao oko 600 godine nove ere.
Genetika može ponuditi samo, takozvani, genetički scenarij naseljavanja. Nažalost, ponekad interpretacije rezultata ovih istraživanja poprimaju mitske i, u najmanju ruku, senzacionalističke, ali netačne okvire[30].

Sljedeća stranica: Kako nasljeđujemo naše gene?

FUSNOTE-IZVORI:

[1a] Karin Bojs i Peter Sjölund, Svenskarna i deras fäder, de senaste 11.000 åren, Albert Boniers förlag, Stockholm, 2016, str. 297 od 387 strana kao e-knjiga.

[1] Predavanje bosanskohercegovačkog genetičara, prof. Damira Marjanovića, publikovano 4. decembra 2016.

[2] mtDNK test se zove po mitohondriji, tjelešcima u stanici, koja se iz pokoljenja u pokoljenje prenose samo preko majki na svu njenu djecu. Uspoređujući sličnosti i razlike u mitohondrijskoj DNA moguće je utvrditi stepen srodstva po majčinskoj liniji između dvaju pojedinaca, te istraživati srodstvo unutar i između različitih populacija.

[3] DNK analiza po očevoj liniji se temelji na tome da se hromosom Y prenosi od oca na sina relativno nepromijenjen iz generacije u generaciju. Posebni segmenti kromosoma Y koji se zovu kratka tandemska ponavljanja (STRs – short tandem repeats), pregledavaju se i upoređuju sa rezultatima referentnih grupa kako bi se mogla odrediti Y haplogrupa određene osobe te u daljem postupku otkrio najvjerovatniji geografski izvor predaka. Više: https://www.familytreedna.com/learn/dna-basics/ydna

[4] Autosomalni DNK test analizira 22 para hromosoma koje smo nasljedili od oca i majke i koji se nalaze u jezgru skoro svih ljudskih čelija, ali bez analize polnih X i Y hromosoma.
više: https://www.familytreedna.com/learn/dna-basics/autosomal

[5] U molekulskoj evoluciji, haplogrupa (od grč. απλούς, haploûs, “jednostruk, sam, jednostavan”) je grupa sličnih haplotipa koji imaju zajedničko porijeklo na šta ukazuju isti jednonukleotidni polimorfizami (SNP) u oba haplotipa. SNP test se koristi za potvrđivanje haplogrupe. One se označavaju slovima alfabeta. Oznake podgrupa imaju dodatne alfanumeričke kombinacije, na primer R1b1. Haplogrupe Y-hromozoma i mitohondrijske DNK imaju različite oznake. / The International Society of Genetic Genealogy, vidi Haplogroup definition ispod DNA-NEWBIE GLOSSARY, http://isogg.org

[6] Ako neko želi znati svoje genetsko porijeklo do najdaljeg vremena, postoje (2017) firme na čijim webstranicama se mogu naručiti DNA-testovi – vidi web adrese dolje. Uzimanje uzorka DNK napravi se štapićem ili mini tupim češljem koji se trlja po unutrašnjoj strani lica. Na taj način se stanice prime na materijal štapića koji se potom stave u odgovarajuću papirnatu omotnicu koja se dobije poslije naručivanja testa preko internet stranice. Poslije mjesec dana ispitanik putem maila dobiva web-adresu stranice na kojoj može pročitati rezultate. Cijena je u zavisnosti od želje i obima testa, od 100 do 500 američkih dolara. Početkom decembra i tokom ljeta kod nekih firma dobija se popust na cijenu do 30 posto. Uzorci se čuvaju 20-25 godina, te se mogu naručiti dodatni nalazi bez slanja novih uzoraka brisa iz usta.
Vidi detaljno: https://www.familytreedna.com,       https://www.ancestry.com,
https://www.23andme.com/en-int

[7] Karin Bojs i Peter Sjölund, Svenskarna i deras fäder, de senaste 11.000 åren, Albert Boniers förlag, Stockholm, 2016., str. 11 od 387 strana kao e-knjiga.

[8] http://isogg.org,  http://www.eupedia.com

[9] Naprimjer: https://www.familytreedna.com/projects.aspx,     https://yfull.com/tree,      http://www.genecards.org, https://www.gedmatch.com,       https://dnagedcom.com

[10] Oko 3 miliona autosomalnih testova kod Ancestry kompanije, oko 1,2 miliona kod 23andMe, te 300.000 kod FTDNA. više: http://isogg.org/wiki/Autosomal_DNA_testing_comparison_chart

[11] autori: D. Marjanović, S. Fornarino, S. Montagna, D. Primorac, R. Hadžiselimović, S. Vidović, N. Pojskić, V. Battaglia, A. Achilli, K. Drobnić, S. Andjelinović, A. Torroni, A. S. Santachiara-Benerecetti, O. Semino,
stručni članak The Peopling of Modern Bosnia-Herzegovina: Y-chromosome Haplogroups in the Three Main Ethnic Groups u časopisu „Anal of Human Genetics“, Volume 69 issue 6 novembar 2005. str. 757-763, , doi: 10.1111/j.1529-8817.2005.00190.x
preuzmi u PDF formatu sa: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1529-8817.2005.00190.x/full

[12] Razgovor sa rokovodiocem ovog istraživanja prof. Damirom Marjanovićem, web portal Pogled.ba 05. septembra 2015. – pristup 10. feb. 2017.

[13] Autori: Pojskić Naris, Silajdžić Elma, Kalamujić Belma, Kapur-Pojskić Lejla, Lasić Lejla, Tulić Una, Hadžiselimović R., Institute for Genetic Engineering and Biotechnology, Zmaja od Bosne 8 Kampus, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina, stručni članak Polymorphic Alu insertions in human populations of Bosnia and Herzegovina, u časopisu „Annals of Human Biology“, Volumen 40, 2013 – Broj 2, Ann Hum Biol. 2013 Mar;40(2):str. 181-185. doi: 10.3109/03014460.2012.756063. objavljeno u Epub-formatu 30. januara 2013.

[14] Više: http://www.eupedia.com/europe/Haplogroup_I2_Y-DNA.shtml

[15] Autosomalni DNK test analizira 22 para hromosoma koje smo nasljedili od oca i majke i koji se nalaze u jezgru skoro svih ljudskih čelija, ali bez analize polnih X i Y hromosoma.
više: https://www.familytreedna.com/learn/dna-basics/autosomal

[16] Jobling MA, Tyler-Smith C., The human Y chromosome: an evolutionary marker comes of age6, Department of Genetics, University of Leicester, University Road, Leicester LE1 7RH, UK, stručni članak u “Nature Reviews Genetics”, 4, str. 598-612 (August 2003) | doi:10.1038/nrg1124

[17] U geneologiji jedna generacija se računa kao 30 godina. Mutacije u YDNK događaju se u prosjeku svake 130-te godine i na osnovu toga određuje se OTPRILIKE broj generacija unazad. / Peter Sjölund, Släktforska med DNA, Sveriges Släktforskarförbund, Stockholm, 2016, str. 30-34.

[18] ispitivanje rezultata genetskog testa pisca knjige na https://www.gedmatch.com

[19] Autori: Eppie R. Jones, Gloria Gonzalez-Fortes, Sarah Connell, Veronika Siska, Anders Eriksson, Rui Martiniano, Russell L. McLaughlin, Marcos Gallego Llorente, Lara M. Cassidy, Cristina Gamba, Tengiz Meshveliani, Ofer Bar-Yosef, Werner Müller, Anna Belfer-Cohen, Zinovi Matskevich, Nino Jakeli, Thomas F. G. Higham, Mathias Currat, David Lordkipanidze, Michael Hofreiter, Andrea Manica, Ron Pinhasi & Daniel G. Bradley. Stručni članak Upper Palaeolithic genomes reveal deep roots of modern Eurasians, Nature Communications 6, Article number: 8912 (2015) doi:10.1038/ncomms 9912, Publikovano na internetu: 16 novembar 2015.

[20] Autori: Fernández E, Pérez-Pérez A, Gamba C, Prats E, Cuesta P, Anfruns J, et al. stručni članak Ancient DNA Analysis of 8000 B.C. Near Eastern Farmers Supports an Early Neolithic Pioneer Maritime Colonization of Mainland Europe through Cyprus and the Aegean Islands. PLoS Genet 10(6): e1004401. doi:10.1371/journal.pgen.1004401, 2014.

[21] Zuzana Hofmanová sa još 37 autora, Early Farmers from across Europe directly descended from Neolithic Aegeans. objavljeno u PNAS doi: 10.1073/pnas.1523951113 bioRxiv. 2015. http://biorxiv.org/content/early/2015/11/25/032763.abstract

[22] Više na: https://www.legalgenealogist.com/2016/08/14/those-percentages-if-you-must

[23] Više na: https://www.familytreedna.com/learn/ftdna/myorigins-population-clusters

[24] Peter Sjölund, Släktforska med DNA, Sveriges Släktforskarförbund, Stockholm, 2016, str. 97-99

[27] vidi: http://isogg.org/tree/ISOGG_HapgrpI.html,      http://www.eupedia.com/europe/Haplogroup_I2_Y-DNA.shtml, https://yfull.com/tree/I2,         https://www.familytreedna.com/groups/i-2a-hap-group/about/background, http://i2aproject.blogspot.se/2014/05/important-new-snps-for-dinarics.html

[28] detaljno: https://books.google.se/books?id=py01HMuAIh4C&pg=PA168&redir_esc=y&hl=sv#v=onepage&q&f=false

[29] Vidi: https://yfull.com/tree/I2

[30] Prof. Damir Marjanović http://depo.ba/clanak/123105/damir-marjanovic-o-razlicitom-planetarnom-porijeklu-bosnjaka-srba-i-hrvata i

prof. Slobodan Danko Bosanac, Le Monde diplomatique (Hrvatsko izdanje), juni 2006. Godina III broj 6.
str.24-26. http://www.irb.hr/users/bosanac/znanstveni%20rasizam.html

Dr Ana Banjac i dr Bojana Panić, DNK Centar za genetiku, Beograd
http://dnk.poreklo.rs/

[31] Prilikom analize rezultata treba imati u vidu da je učestalost testiranja u bogatijim, zapadnim,  državama nekoliko puta veća nego u balkanskim zemljama. Shodno tome, testirane osobe, naprimjer iz Velike Britanije ili Švedske, u svojim rezultatima će dobiti spisak od više hiljada osoba, ”rođaka”, sa kojima imaju podudarne dijelove svojih gena. Iz podataka testa pisca knjige o broju testiranih osoba i ukupnog broja određenih testova, te ukupnog broja oko pet miliona testiranih osoba kod komercijalnih DNK firmi može se ocijeniti da se iz Bosne i Hercegovine testiralo oko 1.600 osoba ili svaki 2.720-ti stanovnik. U Hrvatkoj broj testiranih je duplo veći, 3.300 ili svaki 1.360-ti, u Austriji svaki 835-ti građanin, itd.